Literatura może być również oddana na służbę wiary

W tym roku Szent István Társulat, najstarszy wydawca książek na Węgrzech, obchodzi swoje 175. urodziny. W związku z jubileuszem - zbliżającym się świętem św. Szczepana - rozmawialiśmy z Olivérem Farkasem, dyrektorem wydawnictwa, o przeszłości, teraźniejszości, trendach i zadaniach.  

Jakie historyczne poprzedniki pomogły w założeniu Szent István Társulat (SZIT)?

Parlament w Bratysławie z 1825 r. zapoczątkował erę węgierskich reform, być może najbardziej dynamiczny okres węgierskiej historii kultury, który trwał prawie trzydzieści lat. Niemal równolegle, po soborze narodowym z 1822 r., rozpoczął się także w Kościele proces, którego celem była odnowa Kościoła katolickiego zgodnie z nowymi potrzebami duszpasterskimi. Na synodzie zwołanym przez Sándora Rudnaya, arcybiskupa Esztergomia, skupiono się na trzech tematach: przesiedleniu jezuitów, wydaniu nowego przekładu Biblii oraz wydaniu nowych ksiąg teologicznych. Przepisy soboru zostały wchłonięte przez biurokrację, niewiele decyzji zostało wdrożonych, ale baron Ignác Szepessy, biskup Peczu, i jego personel biblijny próbowali opublikować nowe wydanie Biblii, jako rewizję tłumaczenia Pisma Świętego dokonanego przez György Káldiego. Jego znaczenie polegało na tym, że przekład Káldiego z 1626 r. był używany przez Kościół już od dwustu lat i doczekał się trzech nowych wydań, w przeciwieństwie do protestanckiej Biblii Károli, której 31. . Tłumaczenie Szepessy'ego nie było zbyt udane, teksty wyjaśniające w pięciotomowej Biblii były dłuższe niż samo Pismo Święte. Następnie arcybiskup Béla Bartakovics z Egeru zlecił Béli Tárkányi (który jako naukowiec był członkiem Węgierskiej Akademii Nauk, później został wiceprezesem Szent István Társulat, jako przyjaciel Petőfiego, Kölcsey jako poeta - przyp. .) przeredagować tekst Biblii używany przez katolików. W 1865 r. Bartakovics przekazał prawo wydawania Biblii Szentowi Istvánowi Társulatowi. Od tego czasu liczba publikacji Pism katolickich gwałtownie wzrosła, ponieważ wcześniej nie było instytucji, która zajmowałaby się tym z dostateczną intensywnością.

Jak to jest możliwe?

W tym czasie na Węgrzech nie było wydawnictw, które w sposób systematyczny zajmowały się wydawaniem i dystrybucją książek. Do tej pory zadanie to wykonywały drukarnie. Brak ten dostrzegł Mihály Fogarasy, kanonik z Nagyváradu, późniejszy biskup, który napisał, że w 1842 roku śpiewając kolędy, zaczerpnął natchnienie: takie wydawnictwo powinno powstać. Sformułował swój pomysł w 1844 roku i opublikował go w gazecie Religio és Nevelés, ustalając w ten sposób początkowy statut Szent István Társulat. Po przeprowadzce z Nagyváradu do Pesztu, w 1847 roku zwołał grupę wybitnych duchownych i świeckich ludzi i założył Towarzystwo Szent István. Byli tak pewni pozytywnego wyroku sądu wiedeńskiego, że zaprojektowali kalendarz katolicki na następny rok, który później stał się jedną z naszych najpopularniejszych publikacji. Jednak nigdy nie otrzymano zgody Rady Gubernatorów.

Wszystko to wydarzyło się wiosną 1848 roku. Szent István Társulat, nawet jako Wydawnictwo Dobrych i Tanich Książek, oficjalnie narodziło się w rewolucji, jest w tym samym wieku. Patrząc na historię Towarzystwa, chyba nie będzie przesadą stwierdzenie, że wydawnictwo stało się jednym z symboli niepodległości narodu węgierskiego, pragnienia wolności i wiedzy.

Po powołaniu nowego odpowiedzialnego rządu węgierskiego, jednym z pierwszych jego działań było uzyskanie koncesji na działalność Spółki. Nadal przechowujemy wpis Fogarasy, który napisał: zaczęli działać pierwszego maja. Również węgierscy biskupi katoliccy ocenili, że zmiany rewolucyjne stworzyły nową sytuację, dlatego latem 1848 r. Wydawnictwo Książki. Duchowni witali wydawcę z radością i wspierali go we wszystkim, z prymasem Jánosem Hámem na czele. Równocześnie z przemianami społecznymi Kościół poszukiwał nowych możliwości komunikacyjnych i duszpasterskich, a wydawanie książek nadawało się do tego celu najbardziej. Wiernym i duchowieństwu szczególnie spodobało się to, że Towarzystwo chciało wydawać książki w języku węgierskim.

Do kogo chciałbyś się zwrócić w pierwszej kolejności?

Najwspanialsze w tej historii jest to, że Towarzystwo chciało przemawiać do całego społeczeństwa. Wydawano małe broszurki dla klas niższych, w których autorzy starali się udzielać wsparcia w sprawach politycznych, historycznych, życia publicznego i duszpasterskich. Charakterystyczne jest również to, że gdy trzeba było wybrać prezydenta, na fotelu przewodniczącego zasiadał hrabia István Károlyi, naczelny pan powiatu peszteńskiego, a drugim prezydentem został hrabia János Cziráki. Jest to o tyle ważne, że ci pierwsi czerpali pomysły z Francuzów, a drudzy z terenów niemieckojęzycznych, jakie publikacje powinny być publikowane. Károlyi zainicjował wydawanie czasopisma literackiego, które również finansował. Uruchomienie Katolikus Néplap, pierwszego tygodnika katolickiego w kraju, który później ukazał się jako Katolikus Hetilap, jest dowodem na to, jak dobrze Towarzystwo reagowało na nowe potrzeby społeczne. Na prośbę księcia-prymasa gazeta została wydana także w języku czeskim; Szent István Társulat wkrótce przejął istniejący już niemieckojęzyczny Katolicus Néplapot, więc gazeta była wydawana w trzech językach. Była to wówczas rewolucyjna zmiana w komunikacji kościelnej!

Okres poprzedzający założenie, I wojna światowa, Republika Sowiecka, epoka Horthy'ego, komunizm czasem wywyższył i zniósł Stowarzyszenie, wyzwań w życiu wydawnictwa było niemało. Jaka była decydująca idea, która przez cały czas podtrzymywała ogień założycieli i ich następców?

W dziejach Towarzystwa okres po klęsce rewolucji 1848/49 i walkach wolnościowych był szczególny: mimo trudności byliśmy świadkami wielkiego wsparcia duchowego, gdyż w tym czasie do Towarzystwa przyłączyli się József Eötvös, Ferenc Deák i Ferenc Liszt. Kierownictwo miało odwagę stanąć w obronie spraw w Wiedniu, podchodząc do każdej sprawy z kulturowego, a nie politycznego punktu widzenia, ze sprytnym wyczuciem dyplomatycznym. Moim zdaniem nie bez znaczenia był fakt, że Habsburgowie byli katolikami i choć początkowo nie podobało im się, że Towarzystwo wydaje książki w języku węgierskim, później przymykali na to oko ze względu na wspólną tożsamość religijną. Epoka ta była oczywiście mniej problematyczna niż epoka republiki radnej, kiedy to ludowi komisarze ds. oświaty publicznej pojawili się w naszej siedzibie przy Szentkirályi utca w dniach następujących po ogłoszeniu komunistycznej formy rządów i zajęli wydawnictwo Stephaneum Press. Zniszczyli wszystkie znalezione tam książki. Towarzysze byli skuteczni.

Mogli zacząć wszystko od nowa.

Po klęsce Republiki Sowieckiej Towarzystwo szybko stanęło na nogi, bo wokół nas panowała wielka jedność. Jednak w latach dwudziestych i trzydziestych trzeba było stawić czoła kolejnemu wyzwaniu: rozpowszechnieniu komunikacji masowej. Opat Ákos Mihályfi z Zirci, ówczesny wiceprezes Towarzystwa, bezpośrednio wierzył, że kino i radio nas zniszczą.

Na szczęście tak się nie stało.

Nie, faktycznie od lat dwudziestych Towarzystwo przeżyło rozkwit, gdyż w 1922 roku zarząd podjął decyzję o połączeniu wydawnictwa, sieci kolportażu i drukarni, które dotychczas działały oddzielnie. Tak powstał Szent István Társulat Egyesitett Üzemei ​​Rt. Rok później SZIT obchodził już swoje 75. urodziny, podczas których organizowano huczne uroczystości; Kardynał János Csernoch był głównym mówcą uroczystego zgromadzenia, a minister kultury Kunó Klebelsberg chwalił działalność Towarzystwa przed Miklósem Horthym i jego małżonką, a także całym wydziałem biskupim. Kierownictwo którego jeszcze przed obchodami jubileuszu zwróciło się do kardynała z prośbą o zwrócenie się do XI. Błogosławieństwo papieża Piusa dla Towarzystwa, ale książę-prymas przywiózł z Watykanu jeszcze więcej: Towarzystwo św. Szczepana otrzymało tytuł Wydawcy Książek Stolicy Apostolskiej, co daje mu tytuł najbardziej prestiżowych wydawców książek w Europie - jak włoski Antonetti, szwajcarski Herder, niemiecki Pustet, hiszpański Rialp - dołączył.

W burzach historii wydawnictwo wywarło trwały wpływ na wiele ważnych dziedzin, z których jedną z najważniejszych jest wydawanie podręczników. Dlaczego Towarzystwo Szent István zaczęło zajmować się tym obszarem?

Już w 1850 r. kierownictwo lobbowało za publikacją podręczników, oczywiście intensywniej po zasiedleniu, w Ministerstwie Kultury w Wiedniu. Powodem tego jest to, że szkoły były w dużej mierze utrzymywane przez kościoły. Po prostu potrzebowaliśmy własnych podręczników. W tym czasie iw ten sposób narodził się na przykład pierwszy podręcznik literatury węgierskiej.

W ilu różnych językach opublikowano podręczniki?

W dwunastu językach, językach wszystkich ludów i narodowości imperium Habsburgów.

To było wtedy - ba, nawet dzisiaj! - był dość niezwykły.

Kontynuowaliśmy tę działalność nawet po upadku imperium. W czasie II wojny światowej, w 1940 r., po decyzjach wiedeńskich, dostarczyliśmy także nowe podręczniki do szkół na terenach odzyskanych. Firma otworzyła również dwa nowe sklepy, jeden w Galántá, a drugi w Kassa. W tym czasie nasze książki ukazywały się w największym nakładzie: w 1942 roku liczba egzemplarzy zbliżała się do trzech milionów!

Po takich poprzednikach nastąpił jeden z najciemniejszych okresów w historii Towarzystwa Szent István podczas czterech dekad komunizmu. Jak wydawca przetrwał ten okres i jakie straty poniósł?

Magazyny Towarzystwa były pełne teologii i podręczników, które komuniści uznali za przestarzałe, mimo że Margit Slachta wypowiadała się w parlamencie przeciwko niszczeniu książek, a biskupi daremnie protestowali. W 1948 roku spotkały nas ogromne nieszczęścia, zamiast świętować setną rocznicę, podzieliliśmy los naszego głównego patrona, kard. Józsefa Mindszenty'ego, który w grudniu tego roku trafił do więzienia. Nasza kwatera główna przy ulicy Szentkirályi, zbudowana przez hrabiego Nándora Zichy, została znacjonalizowana, chociaż towarzysze „łaskawie” zezwolili prezesowi Towarzystwa i prezesowi powstałej w międzyczasie Akademii Szent István na zamieszkanie w budynku. Z tego też powodu wszystkie koszty musiało ponosić Towarzystwo, mimo że budynek i drukarnia nie były już jego własnością. Do 1951 roku wydawnictwo zostało całkowicie wykrwawione i nie zostało mu ani grosza na koncie. Chociaż komuniści doprowadzili dyrektora generalnego Ernő Takácsa do popełnienia samobójstwa, Towarzystwo nie ustało: arcybiskup Gyula Czapik pośredniczył między Rákosim a jego dziełem; wyznaczył także świeckiego szambelana papieskiego Miklósa Esthy'ego na „delegowanego administratora”, którego spuścizna pisemna rzuca światło na wiele rzeczy dotyczących tamtej epoki.

To z pewnością mogło być przedmiotem umowy: SZIT może pozostać, jeśli będzie kierowany przez osobę lojalną wobec nowej władzy państwowej.

To więcej niż prawdopodobne. W ciągu tych lat Towarzystwo wydało bardzo niewiele publikacji, które musiały być wcześniej przedstawione w Państwowym Urzędzie Kościelnym. Nie wspominając już o tym, że od czasu powstania spółdzielni Ecclesia, która jest powiązana z ruchem księży pokojowych, odebrano również stowarzyszeniu Szent István prawa do dystrybucji książek, przekazując je Ecclesia.

Czy myślisz, że można sobie wyobrazić, że komuniści nie zlikwidowali Stowarzyszenia, ponieważ wtedy – odkąd SZIT został nazwany Wydawcą Książek Stolicy Apostolskiej – mieliby kłopoty z Watykanem?

Możliwe, że to również odegrało rolę w ich decyzji! Według legendy arcybiskup Czapik rozmawiał z Rákosim i zapytał go: „Towarzyszu Rakosi, czy na Węgrzech jest wolność wyznania?” „Oczywiście, że tak”, odpowiedział Rakosi. „W takim razie kto opublikuje katolickie podręczniki?” — zapytał arcybiskup. „Macie to wydawnictwo, publikujcie!”, komunistyczny lider zamknął debatę. Czy możemy wierzyć legendzie, czy dyskusja miała jakieś konsekwencje? To prawda, że ​​niektóre książki ukazały się w latach po '56. Ta surowość trwała do lat 70., kiedy po raz pierwszy pozwolono nam otrzymywać papier z zagranicy w prezencie, do tego czasu państwo dostarczało naszemu wydawcy określoną ilość papieru każdego roku. Od tego czasu liczba egzemplarzy zaczęła wzrastać, a od lat osiemdziesiątych mogliśmy ponownie rozprowadzać nasze książki, a nawet otworzyć mały sklepik przy ulicy Kossutha Lajosa w dzielnicy V.

Kto pisał dzieła w tym czasie?

W latach 50. i 60. bardziej znanym autorom świeckim odradzano stowarzyszenie i oczywiście obowiązywała już autocenzura. Na szczęście jednak wciąż byli ludzie o prostych kręgosłupach, którzy przeciwstawiali się władzy, jak na przykład nauczyciel Zoltán Kodály, który przekazał Towarzystwu swoje ostatnie dzieło, Mszę węgierską, i zrzekł się honorarium. W ten sposób ukazało się Te Deum Sándora Síka, do którego również skomponował muzykę Kodály. Jesteśmy z tego bardzo dumni.

Jaką drogą podążało Towarzystwo Szent István od czasu zmiany ustrojowej?

Od 1948 do 1989 roku w katolickim wydawnictwie książkowym obowiązywał system jednopartyjny. Chociaż Państwowy Urząd ds. Kościelnych sprawdzał treść rękopisów, to obecne organy państwowe określały zakres, liczbę egzemplarzy, a nawet cenę sprzedaży książek przeznaczonych do wydania, to jednak ludzie ustawili się w kolejce po prawie wszystkie nasze publikacje . W ten sposób dokonaliśmy zmiany systemowej, kiedy w ciągu kilku lat na Węgrzech zarejestrowano około siedmiu tysięcy wydawców książek. Powstał wielki chaos, bo mimo wyrzucania książek, świeckie sieci dystrybucyjne załamywały się i trudno było zacząć od nowa. Ustał też monopol Szent István Társulat na jego terenie i zaczęło działać kilka wydawnictw katolickich. Jednak dzięki stworzonej już własnej sieci dystrybucji przetrwaliśmy i ten okres, bo ludzie nas znali i wiedzieli, że SZIT jest autentyczny. Mimo to czuliśmy konkurencję ze względu na pirackie edycje.

Czy nie próbowali zalegalizować tych złych przypadków?

Oczywiście w kilku przypadkach, ale ostatecznie uznaliśmy, że lepiej zostawić to rynkowi: znacznie zwiększyliśmy liczbę egzemplarzy, obniżyliśmy ceny sprzedaży, więc „piraci” wykrwawili się na śmierć w wojnie cenowej w kilka lat.

Co się stało z byłymi nieruchomościami Spółki?

XXXII z 1991 r. ustawa wymagała uregulowania sytuacji własnościowej dóbr pokościelnych. W związku z tym staraliśmy się odzyskać nasz budynek na ulicy Szentkirályi, prawnicy kosztowały nas dużo pieniędzy. Jednak na ostatniej rozprawie poinformowano nas: ustawa mówi, że tylko kościół może odzyskać mienie, a Towarzystwo nie. Umówiliśmy się, że Kościół katolicki odzyska budynek, ufając, że my oddamy go do użytku. Jednak wydział prawa Katolickiego Uniwersytetu Pázmány Péter również zgłosił roszczenia do kompleksu budynków, więc kościół po otrzymaniu budynku przekazał jedną jego część uniwersytetowi, a drugą połowę Towarzystwu Szent István. Potem los chciał, że uczelnia zaczęła się rozbudowywać i poprosiła o nasze powierzchnie: dostali, z wyjątkiem części wielkości księgarni i magazynu.

Na czym skupiono się po zmianie systemu?

Podobnie jak w czasach heroicznych, tak i tym razem dostrzegliśmy szansę w publikowaniu podręczników, najlepiej w szkolnictwie wyższym. Udało nam się również uzyskać pełne prawa wydawnicze i dystrybucyjne do publikacji Wydziału Religioznawstwa i Prawa Pázmány - tego ostatniego w zamian za oddane części majątkowe. Ponadto od 1992 roku co roku organizujemy i koordynujemy Tydzień Książki Szent István, wzorowany na Świątecznym Tygodniu Książki, który od tamtej pory jest naszą najskuteczniejszą formą dystrybucji książek. Kwartalnik Klubu Książki Szent István, który ostatnio wydawaliśmy w nakładzie dwudziestu pięciu tysięcy egzemplarzy, stał się wersją rozszerzoną na poziom Kotliny Karpackiej.

To ogromna liczba w dzisiejszych warunkach.

Rzeczywiście, i patrząc wstecz na stare egzemplarze ogółem, różnica i tak nie jest duża, różnica polega na liczbie wydanych książek. O ile wcześniej osiągaliśmy 3-400 tys. egzemplarzy rocznie, publikując piętnaście prac, dziś wymaga to stu, stu dwudziestu publikacji. Nie jest to jednak odosobnione zjawisko, a ogólna tendencja. Aby utrzymać się na powierzchni, musimy pracować dużo ciężej. Po zmianie ustrojowej staraliśmy się wyróżnić tych autorów, którzy mieli inny obraz edukacji w ciągu dziesięcioleci socjalizmu. Tak było na przykład z Attilą Józsefem, który był znany jako proletariacki poeta, ale my wydawaliśmy jego boskie wiersze, podobnie jak Árpád Tóth, Mihály Babits i Bálint Balassi. Wydaliśmy francuską i niemiecką klasykę i mamy serię literatury światowej. Literatura może być również oddana na służbę wiary.

Być może ma to związek z faktem, że w 1992 roku Towarzystwo Szent István i Fundacja Stephanus ustanowiły specjalną nagrodę dla autorów o duchu chrześcijańskim.

Rzeczywiście, Nagroda im. Stefana w kategoriach teologicznych i literackich jest przyznawana corocznie autorom, którzy w swoich dziełach publikowanych w języku węgierskim reprezentują wartości uniwersalnej kultury chrześcijańskiej. Do tej pory w sumie odznaczenie to otrzymały 62 osoby, wśród nich kardynał Ratzinger, późniejszy XVI. Papież Benedykt, Zsuzsanna Erdélyi, Éva Fésős, István Nemeskürty, Katalin Dávid, Sándor Kányádi czy kardynałowie Péter Erdő i Robert Sarah. Myślę, że żadnego z nich nie trzeba przedstawiać.

Jak Towarzystwo odpowiedziało na wyzwania ery cyfrowej?

Kilka lat temu postanowiliśmy udostępnić nasze stare i nowe książki w formie zdigitalizowanej. Staramy się, aby publikacje Towarzystwa i nasze archiwum były jak najbardziej znane, choćby dlatego, że w naszej historii kilka razy musieliśmy się przeprowadzać, co skutkowało poważną utratą danych. Połowa naszej biblioteki i dokumentów kurzy się obecnie na ulicy Szentkirályi, bo na razie nie możemy ich umieścić gdzie indziej. W związku ze 175. rocznicą zdigitalizowaliśmy znaczną część naszych dokumentów i poprosiliśmy kardynała i abp. W trakcie odnaleziono wiele cennych dokumentów z przeszłości Towarzystwa, które są publikowane na stronie sazkatars.hu bazy danych Arcanum, razem z około czterema tysiącami publikacji Towarzystwa, a także wspomnianą wcześniej spuścizną Miklósa Esthy'ego.

Czy mogą walczyć, a jeśli tak, to jakimi środkami, ze skutkami sekularyzacji i kultury konsumpcyjnej? Czy to w ogóle jest ich praca?

To, co możemy zrobić, to monitorować wydawanie książek katolickich na świecie, przede wszystkim działalność Wydawnictwa Watykańskiego. Na tym opierają się dwie nasze serie: oświadczenia papieskie i dokumenty rzymskie. W ostatnim czasie czerpaliśmy też sporo z przykładów zagranicznych, bo amerykańscy wydawcy książek przodują w tej walce, bo to od nich zjawisko zaczęło się wcześniej. W swoich publikacjach udzielają odpowiedzi na te procesy w lekkim, ale poważnym, nierzadko neotomistycznym stylu argumentacji. Opublikowaliśmy już kilka ich publikacji, głównie apologetycznych.

Jakie masz plany na następne stulecie?

Nie szedłbym tak daleko w czasie: już pracujemy nad nowymi księgami liturgicznymi zgodnie z wytycznymi wydziału biskupiego i jego instytutu liturgicznego – to jest ogromna praca, która potrwa kilka lat. Jego pierwszy owoc, nowy mszał, został już opublikowany. Dzięki biskupiej katedrze i instytutowi pedagogicznemu udało się ją ukończyć w tym roku, więc klasy 9-12 będą w szkołach już we wrześniu. nasza seria podręczników do edukacji humanistycznej dla klas. Ponadto zajmujemy się dwoma głównymi dziełami: János Kodolányi i György Rónay – obie serie chcemy kontynuować. A wszystko to, jak w przeszłości, w przyszłości: w służbie węgierskiej kultury i węgierskiego Kościoła katolickiego.

Autor: Tamás Császár

Zdjęcie na okładce i zdjęcia: Tamás Császár