Tak naprawdę każdy chce, aby jego własna bajka i historia miała szczęśliwe zakończenie, dlatego też opowieści ludowe pochodzące z „czystego źródła” są dla ludzi ważne – mówi badaczka kultury Erika Tekei z Marosvásárhely.
Konsultant edukacyjny odpowiedzialny za publikacje, opowiadanie ustne i folklor tekstowy Fundacji Dom Tradycji Siedmiogrodzkich uważa, że baśń faktycznie przedstawia świat pragnień, mądrość zawarta w baśniach pomaga żyć i przetrwać, przekazuje przesłanie, jak żyć żyć, jak należy żyć, a bohater baśni pokazuje, co należy zrobić, jeśli ktoś lub coś zagraża funkcjonowaniu życia, porządkowi świata.
W całym Kotlinie Karpackiej uwagę zwraca się na znaczenie baśni ludowych 30 września, w Dzień Bajki Węgierskiej, który Węgrzy obchodzą w dniu urodzin wielkiego gawędziarza Benedka Elka. W dzisiejszych czasach coraz częściej mówi się, że uzdrawiającej mocy, wiecznych, głębokich prawd i przewodniego działania baśni z „czystego źródła”, czyli baśni ludowej, potrzebuje nie tylko dusza dzieci, ale także dorosłych – być może tak samo jak przed wiekami.
Zapytaliśmy badaczkę kultury i redaktorkę Marosvásárhely, Erikę Tekei, konsultantkę edukacyjną odpowiedzialną za publikacje, ustne opowiadanie historii i folklor tekstowy Fundacji Dom Tradycji Transylwanii, jak wyjaśnić fakt, że „moc” baśni ludowej jest niezmienna, ponadczasowa, i nadal ważne jest, aby przemawiać do ludzkiej duszy.
„Bajka ludowa faktycznie przedstawia świat pragnień, mądrość zawarta w baśniach pomaga żyć i przetrwać, niesie przesłanie, jak żyć, jak żyć. Oczywiście, mówiąc to, mam na myśli przede wszystkim baśnie, opowieści bohaterskie i opowieści magiczne. Bohater baśni pokazuje, co należy zrobić, jeśli ktoś lub coś zagraża funkcjonowaniu życia i porządkowi świata. Bohater baśni jest przedstawicielem ludzkości w zdewaluowanym świecie” –
powiedziała Erika Tekei. Wyjaśnił, że bohater zazwyczaj musi udać się w podróż i odzyskać coś bardzo cennego i ważnego (na przykład porwane ciała niebieskie, ukochaną istotę, prawdę), podczas swojej podróży musi przejść wszelkiego rodzaju próby, dowiaduje się, że pomocników i zdobywa magiczne narzędzia, ale będą też przeszkody i wrogowie.
„Wiele rzeczy może mu się przydarzyć, ale nigdy nie jest tak, że pod koniec historii negatywna sytuacja wyjściowa się nie zmienia, dobro zwycięża, a zło nie zostaje ukarane. Tak naprawdę to jest to, czego każdy pragnie, mieć dobre zakończenie własnej bajki lub historii.”
– wyjaśnił kulturoznawca.
Zawsze będą nowe wersje baśni
Jako etnograf Erika Tekei od dawna bada materiał baśni ludowych, dlatego zapytaliśmy ją również, jak ona to widzi: czy sam materiał baśni ludowych nadal „żyje” gdzieś w Transylwanii w obecnych czasach. Innymi słowy, czy dzisiaj powstają opowieści ludowe, czy się zmieniają, czy są w jakiś sposób modyfikowane, aby dostosować się do czasów z przeszłości, czy też należy uznać ten gatunek za materiał „zamknięty”. Kiedy ktoś opowiada baśń ludową, ożywia ją, ponieważ okazja, miejsce, czas opowiadania, osobowość opowiadającego, oczekiwania opowiadającego, aktualne wydarzenia, kontekst historyczny – wpływa na to wiele rzeczy, i w ten sposób zawsze powstają nowe i nowe wersje i nadal powstają. Wierzę, że nowe baśnie i wersje baśni zawsze rodziły się i będą się rodzić” – wyjaśniła Erika Tekei. Dodał, że zbiory baśni ludowych z XIX i XX w wraz z pojawieniem się w XIX w. – choć książki te były przeznaczone dla czytelników dorosłych – baśń ludowa jako tekst pisany stała się także częścią oświaty i wychowania instytucjonalnego, przedszkolnego i szkolnego, by stopniowo stać się gatunkiem dziecięcym. W tym samym czasie, siedemdziesiąt czy osiemdziesiąt lat temu, okazją do opowiadania historii nadal była praca grupowa - przędzenie, łuskanie kukurydzy, wyrywanie piór, tykwa, rąbanie drewna, spalanie węgla itp. – albo też wiązały się z przymusem – służba wojskowa, jeniec wojenny – dorośli też opowiadali historie dorosłym.
„Po drugiej wojnie światowej rozpowszechnianie się gazet, czasopism, książek, a następnie radia z lat 60. i telewizji z lat 70. coraz bardziej spychało opowiadanie historii na dalszy plan jako rozrywkę społeczną. W najszczęśliwszych przypadkach członkowie rodziny – rodzice, dziadkowie, starsi bracia i siostry, a także instytucje oświatowe i publiczne instytucje kulturalne oraz nauczyciele – byli tymi, którzy kontynuują opowiadanie historii”
– szorował badacz.
Jak powiedział, od 2000 roku opowiadanie historii na żywo staje się coraz ważniejsze, ponowne nauczanie i ponowne nauczanie opowiadania historii to niedawna inicjatywa, a wydarzenia związane z opowiadaniem historii na żywo dla dzieci i dorosłych stają się coraz bardziej popularne.
Zamiast gotowych obrazów „mówiące oko”
Nawet dziś istnieją gawędziarze – na przykład Anna Hideg, która mieszka w Ördöngösfüzes w hrabstwie Cluj, jest mistrzynią sztuki ludowej, która także opowiada historie przed publicznością, ale inni też opowiadają historie w podobny sposób. Nawiasem mówiąc, Anna Hideg jest również uważana za „jedną z ostatnich właścicielek skarbów ludowych”.
Tak ciotka Anna Hideg, prawie dziewięćdziesięcioletnia, śpiewała na Kőfest (wideo)
Zapytaliśmy także Erikę Tekei, jak widzi, że historie opowiadane i udostępniane osobiście wywierają inny wpływ na odbiorcę – czy to na dziecko, czy na osobę dorosłą – niż wtedy, gdy są czytane na głos z tekstu pisanego lub docierają do odbiorcy w formie animacji. Osobista obecność, bycie razem, wyjątkowość i niepowtarzalność tu i teraz to magia opowiadania historii na żywo. W tym przypadku narratorzy są nie tylko konsumentami historii, ale także tkają, tworzą i kształtują historię wspólnie z narratorem. Nie otrzymują też gotowych obrazków, każdy na swój sposób bajkowe obrazy namalowane słowami widzi na własne baśniowe oczy” – wyjaśniła badaczka. Dodał, że Anna Hideg, gawędziarka z Ördöngösfüzes, urodziła się w 1936 roku, ona i jej rówieśnicy nadal słuchają i poznają historie w tradycyjny sposób, w zimowe wieczory na kołowrotku lub podczas wyskubywania piór, obecnie większość ludzi uczy się opowiadać historie na nowo na podstawie tekstów pisanych chętnie ponownie wypożyczają stare zbiory baśni.
Chłopcy zamienieni w ptaki, przywracany jest „piękny porządek”.
Poprosiliśmy Erikę Tekei, aby wymieniła swoją ulubioną baśń ludową i powiedziała nam, dlaczego ją wybiera.
„Każda historia do mnie przemawia, bardzo ją kocham, czytam ją kilka razy, lubię ją opowiadać. Kiedy jest to moja ulubiona opowieść ludowa, zmienia się. Jeśli mogę powiedzieć tylko jedno, wybrałabym typ baśni o dziewczynie szukającej braci, o dziewczynie, która zamienia się w ptaka, by uratować braci, o poświęceniu złożonym za cenę cierpienia, to opowieść o wytrwałości i wiary dla mnie”
odpowiedział badacz. Jak powiedział: zgodnie z fabułą opowieści matka złości się na synów i przeklina ich. Klątwa się spełnia, chłopcy zamieniają się w ptaki (kruki, żurawie, łabędzie, wrony, dzikie gęsi) i odlatują. Ich siostra dowiaduje się później, że miała kiedyś braci, co się z nimi stało, i wyrusza na ich poszukiwania. Po drodze dociera do Słońca, Księżyca i Wiatru i pyta o swoich braci. Wysłali go w drogę, odnalazł swoich braci i od nich uczy się drogi ich odkupienia: przez siedem lat nie może mówić, gdyż z pokrzyw musi szyć dla swoich braci koszule.
Książę odnajduje dziwną dziewczynę, zakochuje się w niej i poślubia ją. Obecna królowa rodzi dziecko, ale jej teściowa lub zła bania kradnie dziecko, w niektórych wersjach opowieści zastępuje je młodymi zwierzętami, a matka zostaje oskarżona o morderstwo lub urodzenie zwierzęcia. Zostaje skazany na śmierć, ze względu na złożoną przysięgę nie może udowodnić swojej niewinności, nie może mówić. Tymczasem mija siedem lat, bracia dziewczyny pojawiają się na miejscu zagłady, zamieniają się w ludzi, klątwa zostaje zdjęta, ratują siostrę, odnajduje się królewskie dziecko, a zło spotyka swoją karę.
„Po mojej ulubionej bajce chciałbym także podzielić się z czytelnikami ulubionym cytatem, przemyśleniami jednej z moich ulubionych kolekcjonerek baśni, Olgi Nagy: Ożywić baśń, archaiczny, naiwny światopogląd, który nie jest wstydząc się cudów, a nawet wierząc w nie, było konieczne. Wierzy także w istoty nadludzkie, wróżki, smoki i gigantów; a zwłaszcza w tym, że kiedyś istniał zdrowy i piękny Porządek, w którym nadal zwyciężyła prawda. To przekonanie wynikało z wewnętrznego przymusu, że bez pocieszenia nie można żyć, trzeba wierzyć w cuda! W tym dobro może zwyciężyć, a zło zostanie ukarane. Jest to właściwie rodzaj mitycznego stanowiska podstawowego, które stanowi również podstawę religii”
– cytuje badaczkę Olgę Nagy (1921 -2006), siedmiogrodzką etnografkę i etnolog.
Wyróżnione zdjęcie: Badaczka kultury Erika Tekei powiedziała dzieciom z okazji Węgierskiego Dnia Bajki Ludowej pod koniec września w bibliotece dziecięcej w Marosvásárhely, do wydarzenia przyłączyła się Fundacja Dom Tradycji Transylwanii • Zdjęcie: Biblioteka Dziecięca hrabstwa Maros
